عزاداری حسینی در تبریز قدمتی بالاتر از دوران صفویه دارد 

کریم میمنت‌نژاد، مدرس دانشگاه و پژوهشگر تاریخ، در گفت‌وگو با ایکنا از آذربایجان‌شرقی، با تاکید بر اینکه سنت‌های مربوط به دهه اول محرم در آذربایجان بسیار متعدد بوده و در این مجال به مواردی اشاره می‌شود که بیشتر مربوط به شهر تبریز است،  گفت: عزاداری‌های محرم تبریز قدمتی بالاتر از دوران صفویه دارد. چنانچه در اسناد مربوط به قراقویونلوها، جهانشاه دستور ممانعت عزاداری‌های اجتماعی و عمومی را در تبریز صادر کرده و این دستور نشان می‌دهد که این عزاداری‌ها در دوره قراقویونلوها در شهر تبریز به صورت ظاهری، عمومی و اجتماعی انجام می‌شده است. 

وی با بیان اینکه در دوره‌های بعد به خصوص با استقرار سلسله صفویه و اعلام تشیع به عنوان مذهب رسمی کشور، عزاداری‌ها رونق و توسعه می‌یابد، اظهار کرد: دسته‌های شاخسی نیز برای اولین بار توسط قزلباش‌های مسلح به شمشمیر در حضور شاه اسماعیل برگزار شده است. 

هر محله تبریز؛ یک دسته عزاداری با نام محله 

میمنت‌نژاد، با تاکید بر اینکه به غیر از موضوع شاخسی که سنتی بسیار قدیمی است، سایر اشکال عزاداری نیز در تبریز بعضاً منحصر به فرد هستند، گفت: در دوره قاجار مطابق نقشه دارالسلطنه تبریز محلات با مرزبندی تقسیم شده و هر محله نیز دسته عزاداری مختص خود را دارا بود که این دسته‌ها به نام خود محله عزاداری می‌کردند. 

 این تبریزپژوه افزود: بر این اساس، هئیت‌های متعدد با اسامی مختلف در کوچه‌ها و کوی‌های تبریز عزاداری کرده و در طول سال برنامه اجرا می‌کردند، اما در ایام محرم و برای عزاداری در بازار تبریز همه در قالب یک دسته به نام محله و پشت یک پرچم به نام دسته عزاداران آن محله قرار گرفته و در قالب سه هیئت شامل عرب، عجم و زنجیرزنان وارد بازار تبریز می‌شدند که همچنان نیز این سنت برقرار است. 

وی با بیان اینکه هر کدام از این هیئت‌ها در پوشش و شیوه‌های نوحه سرایی و مداحی تفاوت‌هایی دارند، گفت: هیئت زنجیرزنان معمولاً دامن‌های چاکدار و جلیقه‌های سیاهرنگ بر تن کرده و دسته عرب نیز نوعی دامن و یک پیراهن سیاه خاص بر تن کرده و با ریتم تند و با دو دست عزاداری می‌کنند؛ دسته‌ی عجم نیز کت و شلوار سیاهرنگ پوشیده و دستاری سیاه به سر می‌بندند و چند تکه کاه بر روی شانه‌هایشان ریخته و بسیار آرام سینه زنی می‌کنند که موضوع عجم خوانی منحصر به شهر تبریز است. 

هر محله‌ی تبریز دارای شاعر رثایی بود 

میمنت‌نژاد با بیان اینکه شعرای رثایی نیز جایگاه ویژه‌ای در تبریز دارد و بر اساس تقسیم بندی محلات، هر محله برای خود یک شاعر یا شاعرانی داشت که معمولاً از اشعار این شاعران بیشتر استفاده می‌شد، گفت: در عزاداری‌ها نیز نوحه خوان اگر کاغذ بیاضی در دست دارد، معمولا اشعارش مربوط به شاعر رثایی محله و متناسب با زمان و موضوع بود. 

این نویسنده و پژوهشگر تاریخ، با بیان اینکه در دوره قاجار قبل از شروع ماه محرم روسای دسته‌های محلات در حضور والی تبریز یا در کاخ عالی قاپو با حضور ولیعهد گردهم آمده و از طریق قرعه‌کشی، ترتیب ورود دسته‌ها را به بازار تبریز مشخص می‌‌کردند، ادامه داد: این قرعه‌کشی بعدها نیز با حضور رئیس شهربانی تبریز و امروزه نیز در حضور رئیس مجمع دسته جات حسینی انجام می‌شود. 

وی با اشاره به این‌که فردی به نام اوداباشی نیز در بازار تبریز مسئول مهیا کردن پرچم‌های سیاه و سایر ملزومات عزاداری ماه محرم می‌شد تا بازار تبریز آماده‌ پذیرایی از حجم بالایی از عزاداران و تماشاگران شود، افزود: معمولا هفتم ماه محرم نیز دسته‌های عزاداری کوچه باغ و محله خیابان تحت عنوان "خبرآوران محرم" به بازار تبریز آمده و به نوعی فراررسیدن ماه عزا را به اصناف و کسبه بازار خبر می‌دادند. 

ورود دسته‌جات عرب، عجم و زنجیرزن به بازار 

این محقق با تاکید بر اینکه طی روزهای هشتم الی ۱۲ محرم عزاداری‌های داخل بازار تبریز طبق قرعه‌کشی برگزار می‌شود، گفت: دسته‌جات عزاداری در قالب سه هیئت عرب، عجم و زنجیرزنان طبق زمانبندی از پیش تهیه شده در مسیر راسته صادقیه و در نهایت در تیمچه مظفریه تبریز عزاداری می‌کنند. 

وی با بیان اینکه در روز عاشورا در میان این دسته‌ها چند مورد شبیه خوانی هم برگزار می‌شود، گفت: شبیه خوانی محله دوه‌چی(شتربان) با پوست شیر جنگلی در عاشورای حسینی از بارزترین شبیه‌خوانی‌ها در بازار تبریز است.

میمنت‌نژاد، با تاکید بر اینکه یکی از این دسته‌های شبیه خوانی نیز مشهور به دسته حر است که در روز عاشورا مجسمه‌ای پر از خون، زخم و تیروکمان(نمایشگر پیکر جناب حر) بر دست داشته و دسته مقابل نیز به عنوان نماد یزیدیان، سرخپوش هستند، ادامه داد: گروه سرخپوش در قالب ابیات ترکی اعلام می‌کند که آماده‌ اجرای دستور ابن زیاد شده تا روی پیکر حر با اسب بتازند که در مقابل دسته‌ی حر که نمایانگر قبیله‌ی اوست به مقابله ایستاده و اعلام می‌کند که نمی‌گذاریم به جنازه جناب حر اهانت شده و از او محافظت خواهیم کرد. 

این تبریز پژوه، با تاکید بر اینکه متعاقب این شبیه‌خوانی، دسته‌ شیر به میدان می‌آید که «شِر دسته‌سی» اطلاق شده و شبیه‌خوانی مشهور محله دوه‌چی تبریز است، اظهار کرد: در این شبیه‌خوانی فردی پوست شیر را به حرکت درآورده و چند نفر نیز آن را روی دوش حمل می‌کنند؛ در شرایطی که پوسین روی یک تخت روان، کودکی تیرخورده را در آغوش دارد که نمایشگر حضرت علی اصغر است. این شبیه‌خوانی با ابیاتی محزون به اجرا درآمده و عزاداران فریاد می‌زنند: «ای شیر یتیش بو گون هرایه، امداد اله آل مصطفایه، لعنت بیله قوم بی حیایه»؛ و به عزاداری در بازار تبریز ادامه می‌دهند. 

وی در ادامه تاکید کرد: گاه گهواره‌هایی را نیز به بازار تبریز می‌آورند که به معنای گهواره حضرت علی اصغر بوده که در زبان ترکی «بشیک: نام دارد. 

مرثیه‌های زنانه؛ سنتی با ظرافت در عزاداری‌های محرم تبریز 

میمنت‌نژاد در ادامه با بیان این‌که مجالس زنانه نیز بخشی از سنت عزاداری در تبریز که ارزش انجام یک پژوهش مستقل را دارد، گفت: این مجالس تحت عنوان مرثیه‌های خانگی اجرا شده و خنچه‌ای بسیار زیبا تدارک دیده می‌شود که شامل گهواره و دست‌های حضرت ابوالفضل(ع) بوده و تزئین می‌شود. 

این محقق تاریخ تبریز با اشاره به اینکه در این مجالس، مرثیه خوان دعوت شده و روضه‌خوانی و عزاداری انجام می‌شود، ادامه داد: مرثیه‌ها از بعد از ظهر روز عاشورا شروع شده و تا سوم یا جمعه امام و روز اربعین برگزار می‌شود که سنت بسیار با اهمیتی بوده و نیاز به پرداخت دارد، چراکه این نوع سوگواری ظرافت‌ها و لطافت‌های بسیاری دارد. 

وی به سنت نذری دادن در تبریز نیز اشاره کرد و گفت: احسان و نذری‌های تبریز در ایام محرم معمولا غذا بوده و بیشتر در تاسوعا و عاشورا به عنوان ناهار و بعضا شام توزیع می‌شود؛ همچنین در صبح عاشورا نیز نذورات صبحانه بین مردم پخش شده و خانه‌ای که نذر داشته باشد با نصب علم سیاه بر درب منزل مردم را دعوت کرده و مردم نیز به خاطر تبرک و نیات خود، این نذورات را دریافت می‌کنند.